CHINA LAKAH INDIA A TLAWM CHIANG
Zairemthanga
Kum 1962 a ni a, China President Mao Zedong chuan, "silaia min dawr chuan silai vekin kan lo dawr let ang che u. Kan inhmachhawn ang a, kan huaisenzia kan lantir ve ve dawn nia" tih thu a sawi a. Chumi a sawi atanga thla rei lote hnu chuan eng mah sawi lawk awm miah loin indona a chhuak a, India phei chu a barakhaih hle a ni.
Aksai Chin tlang sang tak leh vawt em em maiah chuan Chinese sipai sang tel mai chu an awm khep kheup mai a, India sipaite erawh a hming chauhin an awm ve a, silai mu pawh nei mumal lo leh Van boruak lam atanga puihna eng mah an dawng hek lo. Khatih laia India Prime Minister Jawaharlal Nehru khan 'Hindi-Chini bhai bhai (Indian leh Chinese chu unau kan ni e)' tih chu a thupui ber a ni a, a aupui nasa hle bawk a. Mahse, chutih lai mek chuan China hian chiang takin a rawn bum ta si a nih chu. He indona hi eng vanga chhuak nge tihte leh India ram a nghawng dante kan sawi chho dawn a ni.
British-te'n min awp lai atang tawh khan India leh China hi ramri chungchangah an inmil hlei thei lo a, British-te khan Johnson Line an tih chu rinsakin China-in a ram anga a chhal Aksai Chin chu India ramah an rin luhsak a ni. China erawh chuan a pawm lo bur thung a. India-in zalenna a hmuh hnu khan Pu Nehru khan China nena inzawmna tha tak neih tumin hma a la char char a. Mahse, kum 1959-atang phei kha chuan ram pahnihte inkar hi a tha lo chho tawh viau thung. Tichuan, China hian Arunachal Pradesh-a Tawang leh Aksai Chin chu a ram angin a rawn chhal zui leh ta a, Tawang leh Aksai Chin ah chuan a sipai thahnem tak tir lutin India chu a rawn bei ta thut mai a ni.
Chutia India-in beih a tawk ta thut mai chu Pu Nehru chuan mak a ti hle mai. Indona chu punlun lo se a duh hle bawk a. He buaina chhuah chhan hi ramri chungchang chauh a nih lohzia pawh tlemte kan tar lang tel ang. He indona avang hian Tawang chu hloh lo mah ila, khawvel awm chhung atan Aksai Chin erawh a phel ta nge nge a ni. British-te' India an awp lai khan China-ah chuan Qing Dynasty kha a ding a. Ladakh lal an hneh hnu khan chinese official te nen ramri chungchang sawi fel an tum a, Karakoram leh Pangong Lake ah te chuan ramri chu a fel thawkhat viau a. Mahse, Aksai Chin ah erawh fel fai taka ramri rin fel a awm lo thung.
Kan sawi tawh ang khian British-te khan Johnson line kha an rinsak a, hemi ang hi chuan Aksai Chin chu Kashmir chhungah a awm a ni. A chhan chu Xinjiang region an tih kha China thu hnuaia awm a ni lo tlat a. Mahse, hun a han kal deuh a, he Xinjiang region hi China chuan a hnehchhuh ta tho a, chuvangin Johnson line chu a pawm duh lo ta bur mai a ni. Kum 1892 ah chuan Johson line chu sirah hnawlin China chuan Karakoram pass-ah chuan a ramri a rin ta a, Aksai Chin pawh chu Xinjiang region-ah a puang zui a ni. Tichuan Bristish leh Chinese te inkarah chuan ramri chungchanga inhmuh thiam lohna a thleng ta a. Hemi hnu kum 1897 ah Ardagh-Johnson line an tih chu an rin tha leh a. Mahse, kum 1899-ah British-te chuan ramri chu an ti danglam lehin Macartney-Macdonald Line chu an siam leh a ni.
Hemi ang hi chuan Aksai Chin phel phawka a lian zawk chu India lamah a bet a, a phel te zawk chu China lamah a bet thung a. Hemi chungchangah hian China lam hian eng mah sawi an nieh tak loh avangin ramri nghet atan pawm a ni zui a. Tin, helai hmun chhengchhia leh tumahin an luah duh loh tur hmun hi China leh India pawhin ngaihven zui angin an awm lo ta ve ve a, a boruak pawh a reh zui ve ta vang vang a ni. Hetia Bristish-te'n a thu ngawta ramri an rin hi a hnu zelah erawh a pawi chho dawn ta tlat mai.
Kum 1911-a nih chuan China politics ah danglamna a thleng ta a, China ah hian civil war a chhuak a, Qing dynasty pawh an tlu chhe chiang hle. Tichuan kum 1949-ah chuan Communist party People's Republic of China chuan sawrkar thar an rawn din ta a, sawi tawh angin India Prime Minister Pu Nehru kha China nena remna duhtu a nih avangin China sawrkar sawrkar thar pawmpui hmasa bertu a ni nghe nghe. A chhan pakhat pawh Soviet leh US lian lutuk tur ti ziaawm thei turin Asia ramte inthurual a duh a ni. UN Security Council-ah pawh Pu Nehru hian China chu permanent member a nih theih nan tan a lakpui ta zel a. Mahse, Pu nehru hian a foreign Policy hi a champion-pui dawn lo a ni tih reng a hre lo.
China-in Tibet a run hnu phei kha chuan British India-in ramri atana a lo rin tawh Macmohan Line leh Aksai Chin-te pawh chu China hian a pawm duh ta lo a, a MAP-ah a rin lut zui ta hmak a, India pawh a mangangin a lung a awi thei lo. Tihcuan remna kawng zawngin India chuan China chu lehkha a thawn a, inbiakna neihpui turin a sawm a ni. China hian Tibet pawh a ram chinah a puan tel avangin Panchsheel Agreement an ziaha China-in Tibet chu a ram anga a chhal pawhin India hian eng mah sawisel zui loin a pawmpui ta zawk a. He Panchsheel agreement avang hian Pu Nehru pawh chuan ram pahnihte inkarah buaina a reh ang a, ramrite inzahsakin a tu ve ve pawh ram chhung kaihhnawihahte an inrawlh tawn loh thlengin a beisei a. Beisei tur tingin an agreement-ah pawh hian chu chu an ziak lang a ni.
Chinese President Zhou Enlai pawhin kum 1956-khan China chuan India ram chin a it loh thu engah mah a ngaih loh thute, a va beisei lem loh thute a lo sawi vei nen, Pu Nehru pawh a thla a muang chho ta viau a mai. Mahse, Aksai Chin lamah chuan kawng a sial a, Kashmir lam chu a rawn bawh tial tial tho a, a thu sawi leh a chet dan chu a inmil lo chho ta tlat. Xinjiang region atang chuan Aksai Chin pal tlangin Tibet thleng turin kawng a sial ta zel a, a thui zawng hi 1200kms vel zet a ni. He a kawng sial tlangna hi India ram chhung a ni lehzel a, India lah chuan kawng a sial zawh hnu-ah a hre ve chauh a nih chu mawle! China hian Pictorial Map ti chhuak zuiin Aksai Chin leh Arunachal Pradesh te chu a ramah a rin lut a, Pu Nehru hian na taka demin China ram a nih loh thu leh India ram a nih thute a sawi chhuak ve bawk a. China erawh chuan kam khat mah a chhak chhuak lo a, inbiakna lam hawi tur pawhin tawngkam a cheh lo hrim hrim a ni.
Mahse, China hian a rukin indo a lo cho nasa tawh mai a, theihtawpin a lo inbuatsaih der tawh thung a. Hetih lai vel hian TIbet chuan China awp nih chu duh loin helna an chawk chhuak a, buaina pawh a nasa hle mai. Tichuan, Dalai Lama leh Tibet mipui tam tak India-ah an rawn tlan lut a, chu chu India-in a lo hum bawk a. China a ti thinrim ta telh telh mai le! A thinrim chu Ladakh lamah chuan a rawn puak keh ta phut mai a, India sipaite post chu an rawn bei nghal ta chat mai. India sipai post-te pawh an rawn la nghal mawlh mawlh a, kan sipai patroling te pawh chu an pawng kah ta nghek nghek mai a ni. Hetianga inkahna a thlen zawih zawih tawh hnu pawh hian Pu Nehru-a chuan inbiakna hmanga sawi fel dan a la ngaihtuah ta char char a. China hian Sikkim leh bhutan ramte pawh a ram chinah a ngai tlat bawk si!
China hian inbiakna an neih pawhin India chu Aksai Chin hauh tawh lo turin a ti a, chutianga a hauh tawh lo a nih chuan Arunachal Pradesh chu China pawhin an hauh bik loh tur thu thlengin a sawi a. Mahse, Pu Nehru hian chutianga ti ngawt turin China hian tan chhan mumal a nei lo a ti ve thung. China a lung a awi thei si lo a, India chu China-in Tibet a awp avanga lawm loah a puh bakah an tana hnawk thei ni-a a hriat avangin ramri lamah thapui a thawh ta a, Aksai Chin huam chhung 12000kms zet mai chu a rawn awp ta nghe nghe a ni.
Pu Nehru chuan China chu inhnukdawk turin a ngen thin a, China erawh chuan a bengkhawn duh lem lo. Ramri buai laiah te chuan ram pahnih sipaite chu an inti buai fo mai a, India sipaite pawh hian China hauh chin ram chhung an va lut ve hman hial nghe nghe. China chuan India sipaite chu tawlh let turin a rawn ti ve leh a. Hetih lai hian Pu Nehru leh India Sipai hotu lute chuan China hian a rawn beih tak tak an ring lo a, buaina tenau bak a chhuah an ring lo a ni. China-in min do ngam tak tak ang tih rinna leh min do thut ang tih rinna kha an nei lo hrim hrim. An ngaih danah chuan India sipaite chuan silai an han hmet puak zeuh zeuh ang a, Chinese sipaite chu an tlan chhe mai turah an ngai a ni. Chutiang tho chu India sipaite rin dan pawh a ni ve bawk a.
Mahse, India lama rin dan leh ngaih dan chuan rei a daih lo chiang hle mai. An rin dan dik lo tak avang chuan ralthuam lam pawh an ngaihsak lo a, silai mu leh an mamawh tur pawh an ngah tawk hek lo. India sipai inbuatsaihna reng reng nei lo leh a mihring pawh tam lo tak mai lakah chuan China sipai inbuatsaih sa thap leh tam zawk daih chu an lo chungnung zawk nasa mai si a, a nihna takah chuan hmun thenkhatah phei chuan India sipaite hi awm lo tluk hial an ni. Ralthuam nei mumal si lo, silai mu nei mumal bawk si lo, China sipai tan chuan nuam singkhaw a ni ringawt mai. An indo tan tak hi 20th October 1962-a a ni a, China hian eng vaukhanna mah a pe lawk lem lo a, indona lian tham a rawn chawk chhuak pawp mai a ni.
Kashmir lamah chuan Chip chap Valley-ah inkahna an rawn tan a, Hmarchhak lamah chuan Namka Chu River ah a ni thung a. Namka Chu lamah hian zan reiah sipai tam tak an rawn tir lut a, India sipaite chu inhnukdawk lo thei loin an rawn siam chiang ngei mai. Namka Chu an lak hnu-ah hian muangchangin Thagla Ridge pawh an la leh a. Hmarchhak lamah hian India sipaite'n an theihtawpin an lo bei let ve a, Chinese lam pawhin an hneh mai bik lo. Mahse, ralthuam an nei tlem a, sipai an tlem a, ei leh in tur lah an tlachham bawk si nen, Chinese te hian Walong thlengin an rawn hnehchhuh ta vek mai a ni. Chinese sipaite hian sawi tawh ang khan inring sa leh inbuatsaihna tha tak nena lo lut an nih avangin Kashmir lama Chip Chap valley, Galwan Valley leh Pangong Lake te chu an la thuai bawk a.
He inkahnaah hian India sipai tam tak man ni a, tam tak an that bawk a, India hi china-in a ching chau hle a ni ber mai. 23th October-ah chuan Arunachal lama Bum la pass-ah nasa taka inkahna a thleng a, Chinese sipaite hi hlawm thumah inthenin mi 200-tetein an awm a, hetah hian India sipai hi 19-chauh an awm thung. Mahse, Subedar Joginder Singh-hoin mi 19-lek hian Chinese sipaite hi an dang rei angreng a, Chinese sipai 300-vel zet an that hman nia mawle! Mahse, sawi tawh angin mihring tlem si, ralthuam tlem si nen an tlin ta bik ngang lo a ni. India sipaite hian hmunpui lam biak pawha sipai tam zawk leh ralthuam tam zawk thawn turin ngen an tum a. Mahse, Chinese sipaite hian a hmain an inbiak pawhna tur telephone line zawng zawng an tih chhiat vek si avangin tu mah an be thei lo. Subedar hoin sipai 19-te chu Chinese sipai hlawm thumna chuan an rawn that fai ta vek a nih chu. Hetah hian Chinese sipaite hi India ram chhung 16kms vel lai an rawn lut hman.
Hetia China lam chan a that tak em vang hian Chinese Premiere Zhou Enlai pawhin Pu Nehru chu lehkha thawnin inbiak a hreh loh thu a sawi ve ta a. Indona pawh tih tawp lailawk a ni. Mahse, a duh dan erawh tlang taka sawiin India ram hauh chin Aksai Chin-a Chinese sipaite'n an rawn luh tawhna chin chu China rama pawm tur leh chutianga India in a pawm theih chuan Arunachal Pradesh lam chu chuhpui an tum loh thu a sawi a. Pu Nehru hian lehkha a dawn atanga Ni 4-hnuah chhanna thawn letin thian dun anga tha taka titi chu a duh dan a nih thu a hrilh leh ta hram a. Mahse, Chinese sipaite chu an ramri china let leh turin a ti ve thung bawk a.
Hetia an chawlh chhung hian Pu Nehru hian US leh Soviet hnenah puihna a dil a, anni lah Cuba Crisis avangin an buai ru ve tho bawk si. Mahse, US hian a puih hreh loh thu erawh a sawi tho a. Hetih chhung hian inkahna hi a chhuah chhunzawm leh a, India sipaite bawk hian an tlem avang leh an mamawh khawp supply an hmuh theih loh avangin tlawm bak chu tih theih an nei lo leh. Mahse, an theihtawp erawh an chhuah a, a kah pawh an inkap nasa hle. Helai Walong inkahnaah ringawt hian India sipai 600-chuang an thi hman a ni. Walong pawh Chinese sipaite'n an la chiang leh ta hle a nih chu.
Aksai Chin lamah pawh nasa takin inkahna a thleng a, India sipai huaisente'n theihtawp chhuah mah se, an dang hneh lo. A tawpa tawpah chuan China in a hauh chin Aksai Chin chu China kutah a awm ta nge nge a, chutiang ang chuan inremna pawh neih a ni ta a, indona pawh a reh zui ta a ni. India chuan Aksai Chin chu a chan/hloh hlen ta a, 38000sqkm lai chu China kutah a awm ta daih mai. Tichuan, Aksai Chin chu China Map ah rin luh niin Line of Actual Control (LaC) chu ramri anga pawm a ni ta a ni. India hian a ram a hloh mai a ni lo a, a sipai tam tak a hloh tel bawk a, tlawm chikimin a tlawm kan ti lo thei lo ang. Hei hian China chu Asia khawmualpuia ram chak tak a nihzia a ti lang chho ta zel bawk a, India-ah erawh Pu Nehru Foreign Policy duh lohna a lian vak thung a. A chhan chu unau anga en a tum China-in a hriat loh laiin a bei vak a, ram a chan a, sipai a chan a, sipaite'n an mamawh khawp eng mah an dawng lo bawk nen, khatih laia Defence Minister VK Krishna Menon pawh kha mawhphurtu-ah ngaih a nih avangin banna a theh lut ta nghe nghe a ni.
India-in Soviet leh US lian lutuk tur tih ziaawm a tumna game pawh chu a tlawlh ta nge nge a. Mahse, hei hian India tana thil lawmawm a thlentir tak chu India sipaite mamawh supply kawngah harh tharna a thleng a, ralthuam tha leh tunlai zawk neih theihna kawngah nasa takin India-in hma a sawn bawk a, US leh Soviet lian tur tih vel aiin Kan Airforce leh Navy te, lei lam sipaite thlengin ralthuam tha ber berin a thuam chho ve ta zel a ni. Tunah chuan India hi hman ang kha a ni tawh lo a, a chak tawh a, a fing tawh bawk a, China tan pawh han zuam ngawt chi a ni tawh hauh lo ang tih a chiang a ni.
A lehpekah chuan khawvela indona hmun sang ber leh vawt ber Siachen Glacier hmuna India leh Pakistan sipaite indona chanchin lo tar lan kan tum leh dawn nia. In ngaihthlak peih leh chhiar peih chi a nih dawn chuan lo sawi hreh lo ula.